regie Willy Lindwer, montage Jos Driessen, producent mardou Jacobs en Emjay Rechsteiner, Lange documentaire, 90 minuten

Vanaf maart 2024 in de bioscoop

Volkskrant:

Film ****

‘Verdwenen stad’ is een indringende documentaire over de schokkende efficiëntie waarmee Joden uit Amsterdam werden weggevoerd

Propagandabeelden worden afgewisseld met getuigenissen van mannen en vrouwen die kinderen waren toen de oorlog begon. Sommige anekdotes zijn haast kinderlijk, andere grijpen je linea recta naar de keel.

Berend Jan Bockting 13 maart 2024, 13:25

Ronduit choquerend is de onthulling van documentairemaker en schrijver Willy Lindwer en schrijver Guus Luijters, die hun onderzoek naar het transport ook vastlegden in een gelijknamig boek, dat het GVB tot twee jaar ná de bevrijding via het Gemeentelijk Incassobureau geld voor de ritten probeerde te innen, onder meer die van de tram waarmee Anne Frank werd afgevoerd.

Verdwenen stad is weliswaar voornamelijk opgebouwd uit een bekende combinatie van archiefbeeld en talking heads, maar het resultaat is indringend. Propagandabeelden – bijvoorbeeld van de staatsbegrafenis van NSB’er Hendrik Koot – worden afgewisseld met getuigenissen van mannen en vrouwen die kinderen waren toen de oorlog begon. Delen van hun anekdotes herbergen nog altijd het wat verwonderde perspectief van het kind. Je gedachten gaan tijdens het kijken zodoende ook uit naar de ouders die voor al die kinderen de weerzinwekkende dreiging van de Duitse bezetting in ieder geval een béétje onschadelijk trachtten te maken.

Andere anekdotes grijpen je linea recta naar de keel. Er bestaan van de Amsterdamse razzia’s niet meer dan wat vage foto’s van Duitse makelij, maar wie luistert naar de woorden van Holocaustoverlever Mirjam Bolle-Levie, die op sabbat bij haar schoonouders door het raam keek terwijl buiten de ene na de andere Amsterdamse Jood van straat werd gesleurd, ziet die beelden alsnog voor zich.

Ondertussen vertellen makers Lindwer en Luijters voor de camera tijdens een tramrit langs de vele ‘schuldige plekken’ door de stad hoe het vervoer destijds verliep. Die aanpak is beduidend minder filmisch dan De bezette stad van Steve McQueen (te zien op streamingplatform Picl), waarin het verleden óók als deken over het heden wordt gelegd, maar even doorwrocht.

De gelouterde Lindwer – bekroond met een Emmy Award voor zijn documentaire De laatste zeven maanden van Anne Frank (1988) en een Gouden Kalf voor Kind van twee werelden (1993) – werkt met Verdwenen stad zorgvuldig toe naar een veelzijdige aanklacht. Tégen de gretigheid waarmee sommige Nederlanders zich voor de nazi-kar lieten spannen. Tegen de laksheid, het wegkijken, het ontbreken van verzet en protest, met de Februaristaking als uitzondering die de regel bevestigt.

Na decennia vol verzetsfilms lijkt de tijd aangebroken voor een nieuwe, pijnlijkere blik in de nationale spiegel.